Een ‘mitswe’: struikelstenen aan de Brakenbeltsweg verlegd
Door Dinand Webbink
Op 12 juli 2019 vond er een bijzondere activiteit plaats op de kruising van de Brakenbeltsweg en de Wilhelminastraat in Nijverdal. Een toevallige voorbijganger zou hebben gezien dat er twee brokjes beton afgedekt met plaatjes van messing uit het trottoir voor Brakenbeltsweg 1 werden gehaald om honderd meter verder op ter hoogte van Wilhelminastraat 83a-b weer in het plaveisel te worden gemetseld, omgeven door Bentheimer zandsteen.
In 1995 begon de Duitse beeldend kunstenaar Gunter Demnig met een project waarvan hijzelf op dat moment geen idee had hoe enorm het zou worden. Hij besloot Stolpersteine, struikelstenen, te leggen bij de huizen van Nazislachtoffers. De eerste Stolperstein werd – toen nog illegaal – gelegd in zijn woonplaats Keulen. Sindsdien zijn er door heel Europa ruim 70.000 stenen geplaatst voor vermoorde Joden, Sinti, Roma en verzetsmensen. Het idee achter de struikelstenen is dat je moet buigen om de tekst te kunnen lezen en je daarmee eer bewijst aan het slachtoffer.
Veertien Stolpersteine
In de gemeente Hellendoorn liggen veertien Stolpersteine, dertien in Nijverdal en een voor de ingang van het hoofdgebouw van Krönnenzommer. De stenen die aan de Brakenbeltsweg lagen, zijn gelegd door de Historische Kring Wederden (Wierden). Het plaatsen van de Stolpersteine wordt geregeld door instanties of inwoners van de gemeente waaruit de slachtoffers zijn weggevoerd, uitgaande van de gemeentegrenzen die destijds golden. Een deel van Nijverdal hoorde tot 1955 tot de gemeente Wierden. Het Wierdens historische genootschap maakte een begrijpelijke fout. Het echtpaar Pagrach-Hartog woonde aan de Brakenbeltsweg 1. Met een gepaste ceremonie werden voor dat adres de stenen in het plaveisel gemetseld. Wat de Wierdenaren niet wisten, en de meeste Nijverdallers ook niet, is dat de Brakenbeltsweg destijds anders liep. Hij kwam uit ter hoogte van Wilminastraat 83. Er loopt daar nog steeds een weggetje naar het oude huis van de Pagrachs. Dat adres was in de oorlog Brakenbeltsweg 1, nu Wilhelminastraat 83a-b. Een begrijpelijke vergissing die nu hersteld is dankzij de onvermoeibare speurzin van Johan Alferink.
Het echtpaar Pagrach
Wie het wil kan de stenen voor het echtpaar Pagrach bekijken naast Wilhelminastraat 83. Je leest dan dat Mozes Pagrach, geboren in 1880, op 10 november 1944 in Bismarckhütte werd vermoord. Zijn vrouw Reintje Hartog, geboren in 1881, onderging dit gruwelijk lot in hetzelfde jaar op 11 oktober in Auschwitz. Mozes was een handelaar in manufacturen en geboren in Holten. Zijn vrouw was afkomstig uit Tilburg. Zij hadden een zoon, Andries, die het beroep van verzekeringsagent uitoefende. Hij trouwde met Elisabeth Helena Cohen, waarna zij zich in Zwolle vestigden. Andries werd omgebracht in Flossenburg, Elisabeth overleefde Westerbork, Theresienstadt en Auschwitz. Zij werd 101 jaar oud.
Het echtpaar Pagrach-Hartog woonde schuin tegenover hun familieleden Abraham en Lewia Samuel. Alle elf andere Joodse oorlogsslachtoffers uit Nijverdal waren lid van de familie Samuel. Slechts een gezin, dat van David Simon Samuel (Prins) overleefde.
Een mitswe
Bela Ruth Samuel Tenenholz en Danielle Epema-Samuel hebben namens de familie laten weten de zorgvuldigheid en het respect bijzonder te waarderen. Zij schrijven: ‘In het Jodendom is er een gezegde dat het eren van de doden een speciale goede daad is, een mitswe, mede omdat zij ons daarvoor niet meer kunnen bedanken. Ook de spreuk ‘moge hun ziel gebundeld worden in de bundel des levens’ is hier volbracht. Onze dankbaarheid gaat uit naar Johan Alferink, Mannes Konijnenbelt, Michael Bergman, Henk Braakman en alle anderen die op een of andere manier betrokken waren bij het herplaatsen van de Stolpersteine van onze familieleden!’