Verantwoording
Tussen de boedel van mijn oud-tante trof ik een map met allerlei. Daar zat een enveloppe bij met inhoud.
De afzender AH zei mij niets, maar gemakkelijk genoeg kon ik met behulp van Google een kijkje nemen op het aangegeven adres. Ik zag een straat met huizen van vijf hoog uit de twintiger jaren van de vorige eeuw. Stijl Amsterdamse School, door 'Samenwerking' recent vernieuwd en door de huidige bewoners opgevrolijkt met klimop tegen de gevel.
De perforaties door de enveloppe hadden ook de brief geraakt, maar de vol beschreven velletjes papier waren goed te ontcijferen. Al lezend en herlezend kwam voor mij een drama tot leven waar ik thuis al vagelijk van had gehoord. Eén uit de vele drama's die ons land hebben getroffen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Voor de leesbaarheid zijn hieronder de aanhef en het slot van de brief uitvergroot en zijn voor het overige de meest sprekende passages in cursief overgenomen.
De Brief
Via Siem ontving ik met veel dank jullie lieve brief, en al jullie zorgen over onze meer dan ellendige toestand treffen me heel erg. Ik hoop dat de tijden spoedig zullen komen om jullie te toonen op welke manier ik er op reageren zal, waarschijnlijk zal het een verrassing voor jullie worden. Wat is het toch een prachtige maand Maart. Wel wat koude wind, maar de zon is heerlijk.
Het is de eerste lentedag van het jaar 1943, een zondag, als Alida deze brief schrijft aan de zusters van Siem. Alida en Siem kennen elkaar van het podium in het Concertgebouw te Amsterdam.
Siem is de broer van Nel en Marie. Voor de oorlog maakte het drietal samen met Alida uitstapjes, zoals in dit geval naar Spa.
De altvioliste Alida Sara Heijmans, geboren op 13 januari 1893 te Amsterdam was op 1 september 1918 aangenomen bij het orkest. Daar is ze bevriend geraakt met de twaalf jaar oudere fagottist Siem. Samen gingen zij mee op de tournees van het orkest door landen als België, Duitsland, Engeland, Frankrijk en Zwitserland. Maar van een huwelijk is het nooit gekomen omdat hij van Katholieke en zij van Joodse huize was.
Ik was de laatste weken ook niet lekker, erg moe, en daarbij stevig verkouden, Siem ook. Natuurlijk doe ik aan een groote schoonmaak niet mee, dat zou ik alleen niet kunnen volbrengen, en dan met mijn lastige Moeder. Het is niet onder woorden te brengen wat ik met haar uitsta, ik wensch mezelf eigenlijk het liefste dood. Ik begrijp wel dat jullie mijn wensch erg kras zullen vinden, maar als je eens kon meemaken wat ik moet verwerken af en toe zou je er anders over denken. Ze is zwaar suikerziek, en sinds maanden gebruikt ze haar insuline niet meer, dus je begrijpt het resultaat er van.
Susanna Heijmans, geboren Susanna de Leeuw te Arnhem op 13 oktober 1872. Dochter Alida heeft op 16 oktober 1940 afscheid genomen van het orkest om voor haar te gaan zorgen.
Wat mis ik mijn arme Vader. De 11de was het een half jaar dat hij van ons heen is gegaan. Het is een drama, de gevolgen zijn heel erg geworden, en waar is het einde.
Alexander Heijmans is op 19 november 1868 geboren te Utrecht. Tubaïst in het Concertgebouworkest van september 1896 tot september 1932. Op 11 september 1942 wordt hij 'für Arbeitsdienst' meegenomen. Begin oktober zat een bestuurslid van het Concertgebouw Orkest tegenover het hoofd Afdeling Muziek van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Kon, zo vroeg De Marez Oyens voor deze gepensioneerde en een vijftal anderen die hun beste krachten aan het Concertgebouw hadden gegeven, niet vrijstelling van het verrichten van arbeid verkregen worden? Dit zette Govers ertoe een verzoek van deze strekking aan het Rijkscommissariaat te richten waarop een medewerkster van het Bureau der Sicherheitspolizei noteerde: Theresienstadt, het concentratiekamp dat ervoor diende om aan de buitenwereld te laten zien hoe goed de nazi's voor de geïnterneerden zorgden.
Te Laat! Alexander was zes dagen na zijn vertrek uit Amsterdam al omgebracht in Auschwitz.
En dat terwijl Alida op 27 januari 1942 het paar nog had proberen op te vrolijken met een fraai gedecoreerde productie van haar hand.
Willempie is ook weer terug, en heeft alweer zijn kwade luimen zooals altijd. Hij wordt a.s. Zondag al 72 jaar, en is een reuzen sterke kerel.
Joseph Willem Mengelberg geboren op 28 maart 1871 te Utrecht. Dirigent van het Concertgebouworkest vanaf 1895.
'Alle Menschen werden Brüder', had het koor op 8 juni 1941 gezongen. Omdat ze met ingang van die middernacht waren ontslagen, hadden de Joodse musici na afloop van dat concert hun instrumenten voor de laatste keer ingepakt en het Gebouw verlaten. In mei 1942 moesten Joden de gele jodenster gaan dragen. Kort daarop waren de deportaties begonnen.
Ik ga niet naar hem toe. Wat kan hij voor me doen, omdat niemand momenteel iets kan doen. Mijn vriendin Elly H. 1) zou hem alles vertellen. Naar het Geb: kan ik niet gaan, in zijn Hotel ook niet, en op straat staan om hem op te wachten is mij te vernederend na alle jaren dat mijn Vader en ik in de zaak hebben gewerkt met liefde en plichtsbesef. Dus dan maar ook wachten totdat alles weer menschelijker zal worden.
Alida hoopt dat haar vriendin Elly een goed woordje kan doen. Zelf kan ze zich in het Concertgebouw niet meer laten zien, en het is haar te min om Mengelberg in de omgeving van zijn geliefde Amstel Hotel op te staan wachten.
Het kleedje schiet nu wel op, ik hoop, dat als S. eens bij jullie komt, dat het klaar is. Het werkte heusch niet op mijn zenuwen hoor, het was een moeilijk werk door het nare materiaal, maar ik heb, zooals Meng: het zegt zoo veel mogelijk mijn best gedaan, en hoop dat het naar zin is. Als S. komt, wil ik graag iets hebben. 2) Ik ben zoo mager dat alles uit elkaar moet, en dat moet ik langzaam doen, daar ik alles moet doen, dus niet veel tijd heb. Geef S. het andere kleedje ook maar mee als dit af is. Heb je daar ander zij voor? Als mijn kleeren dan af zijn, en ik ben nog aanwezig, zal ik dat ook voor jullie borduren.
De deportaties zijn in volle gang en Alida vraagt zich af wanneer zij aan de beurt is. Maar zolang het nog duurt, gaat ze door met haar dagelijkse bezigheden en koestert stille hoop.
We hebben nog steeds straf, nu al 5 weken. De concerten beginnen om 6 uur, om 9 uur moet alles binnen zijn. Ik heb het s'avonds erg taai alleen. De laatste dagen gaat mijn Moeder veel naar bed, dat vind ik niet verstandig, maar ze wil niet opblijven. Oude menschen moeten niet zoveel in bed liggen.
Voor Amsterdam is op 14 februari 1943 de spertijd vervroegd.
Van vergelding is het niet meer gekomen. Hulp bleef uit en Moeder bleef ziek. Het kleedje is niet klaar gekomen en haar kleren bleven slobberen om haar lichaam, want korte tijd later werden Alida en haar Moeder opgepakt en afgevoerd naar Westerbork. Daar kwam Susanna op 13 april 1943 te overlijden. Drie dagen later werd Alida omgebracht in Sobibor.
Documentatie:
1. Historie en kroniek van het Concertgebouw en het Concertgebouworkest. onder redactie van H J van Royen, Zutphen, 1988.
Deel I: 1888 - 1945. Pp 211-254: Het Concertgebouw gedurende de Tweede Wereldoorlog (1949-1945) door Pauline Micheels.
Deel II: 1945 - 1988. Bijlage 2. De leden van het Concertgebouworkest
2. Alida Sara Heijmans op het Digitaal Monument
Samengesteld door Pith Schure
mmv: Thomas Schure
© La Licorne, Boxtel, 22 juni 2012
PS: Pith en Thomas Schure zijn achterneven van Siem
Op verzoek geplaatst door de Redactie van het Joods Monument
