Het gezin de Jongh
Israël de Jongh en zijn vrouw Marianne Polak kwamen in 1916 in Leeuwarden wonen, in de Schoolstraat op nummer 7. Israël de Jongh was koopman in bakkerswaren. Israël en Marianne waren in 1911 in Wildervank getrouwd en hadden eerst in Bolsward gewoond, waar drie van hun dochters zijn geboren: Rika (op 7 september 1912); Rachel (op 29 augustus 1913) en Bertha (op12 januari 1915). Op 30 juli 1917 werd in Leeuwarden de vierde dochter geboren, zij heette Bernardina Henderina. Twee jaar later, op 9 juli 1919, werd Nicolina geboren. Op 4 september 1924 werd hun zoon Izak geboren.
Religie en onderwijs
Het gezin de Jongh was orthodox, dat wil zeggen dat ze leefden volgens de joodse wetten. Ze bezochten de synagoge, waar vader Israël en zoon Izak, nadat hij dertien was geworden, regelmatig voorlazen uit de Tora. Naast openbaar onderwijs volgden de kinderen ook joods godsdienstonderwijs. Rika, Rachel en Bertha gingen naar Gemeenteschool 3, dat was de Burgerschool voor meisjes aan het Raadhuisplein. Bernardina Henderina ging naar Gemeenteschool school 5 in de Schoolstraat. Van Nicolina en Izak weten we (nog) niet naar welke school ze gingen. Van Bertha en Bernardina weten we zeker dat ze naast de gewone school ook de joodse godsdienstschool in de Perkstraat bezochten. Hoogstwaarschijnlijk staan ze op de schoolfoto die in 1926 ter gelegenheid werd gemaakt van het 40 jarig bestaan van de school, maar we weten niet waar. Rachel zou later winkelbediende worden en Nicolina kantoorbediende.
Spanjaardslaan 133
In juli 1933 kocht Israël de Jongh, die toen inmiddels groothandelaar in koloniale- en bakkerswaren was, het huis aan de Spanjaardslaan 133. Hij liet het huis meteen verbouwen. Hij liet tegels aanbrengen in de hal, hij liet twee kasten maken in de voorkamer, een w.c. in de gang, een extra slaapkamer op de eerste verdieping boven de keuken, een lichtkoepel in de gang van dezelfde verdieping, een badkamer op zolder en hij liet een betonvloer op het plaatsje storten. Dit werd allemaal vastgelegd in de koopacte, waar Israël een zwierige handtekening onder zette. Het bedrijf van Israël bleef in de Schoolstraat gevestigd.
Twee dochters trouwen
Rika trouwde in december 1933 met Louis Nathan Cohen en verliet toen het ouderlijk huis. Bertha trouwde in oktober 1936 met Emanuel van der Kaars en verliet toen ook het ouderlijk huis. Meer informatie over de beide echtparen is te vinden op hun gezinspagina's.
Izak wordt opgeroepen
Op 20 augustus 1942 moest Izak zich melden voor de Arbeitseinsatz. Hij moest een spoorbaan aanleggen in Westerbork, dat stond althans op de oproep. Alle opgeroepenen moesten zich melden in het afrekenlokaal van de Beurs (waar nu de bibliotheek is), vlak bij het station. Zij moesten daar precies om 18.35 zijn en vertrokken vervolgens met de trein naar Meppel en daarvandaan met de trein naar Hooghalen. De treinkaartjes moesten ze zelf betalen.
Werk aan de spoorlijn?
Aanvankelijk was er geen spoorwegverbinding met kamp Westerbork. De treinen stopten in het dichtbij gelegen plaatsje Hooghalen, het laatste stuk moesten de gevangenen lopen. In de zomer van 1942 gaf de Duitse bezetter de Nederlandse Spoorwegen de opdracht een spoorlijn aan te leggen van Hooghalen tot midden in kamp Westerbork. Joodse kampgevangenen hebben samen met niet-joods spoorwegpersoneel deze spoorlijn aangelegd. Vanaf 2 november vertrokken de deportatietreinen rechtstreeks van uit het kamp. Het is heel goed mogelijk dat Izak voor zijn vertrek naar Auschwitz aan deze spoorbaan heeft gewerkt. Izak vertrok op dezelfde dag naar Westerbork als zijn zwagers Louis Nathan Cohen en Emanuel van der Kaars. Op 30 september 1942 is hij in Auschwitz omgebracht.
Moeder Marianne Polak sterft
Moeder Marianne Polak stierf een dag later, thuis in Leeuwarden. Ze ligt begraven op de joodse begraafplaats in de Spanjaardslaan. Marianne heeft een traditionele, joodse begrafenis gekregen. Dat weten we omdat zij en haar de dochters Bertha en Rika lid waren van de vereniging Achoezath Olam. Dat was de begrafenisvereniging voor vrouwelijke leden van de joodse gemeente. Wie trouw contributie betaalde aan deze vereniging kreeg de kosten van een joodse begrafenis vergoed.
Op de grafsteen van Marianne Polak-de Jongh staat:
Hier rust
Een geachte en ingetogen vrouw,
Mevrouw Mirjam dochter van de heer Nathan
echtgenote van de heer Israel zoon van de
heer Benjamin de Jongh,
de naam van haar moeder was Rachel,
zij ging naar de eeuwigheid op de dag
der vergiffenis, de vastendag van 10 Tisjrie
van het jaar 5703
Israël en zijn dochters worden gedeporteerd
Op 12 november 1942 werd Israël met zijn dochters Rachel, Bernardina Henderina en Nicolina van huis opgehaald door een Leeuwardense politieagent. Ze vertrokken naar Westerbork en zijn van daar naar Auschwitz gedeporteerd waar ze alle drie op 19 november 1942 zijn omgebracht.
Unieke filmbeelden
In het Fries Film Archief is zijn filmbeelden van dit gezin, die stiekem door de overbuurman zijn gemaakt. De vader, Israel de Jongh, verlaat bepakt en bezakt met zijn drie dochters op 12 november 1942 het huis aan de Spanjaardslaan 133. Later wordt het huis leeggehaald door een Leeuwarder verhuisbedrijf. Daarna wordt het lege huis gefilmd met dichtgemaakte ramen.
Zie de filmbeelden: De deportatie van het gezin de Jongh in 1942
Bronnen:
Historisch Centrum Leeuwarden:
Archieven Gemeentescholen 3 en 5
Gezinskaart Israël de Jongh
Tresoar Leeuwarden:
Archieven Joodse instellingen 1754-1972:
nr 40 Adreslijst van de Nederlands Israëlitische Gemeente
nr 46 Register van gemeenteleden die zijn opgeroepen om in de synagoge uit de Thora voor te lezen 1928-1936
nr 48 idem 1940
nr 49: Lijsten van gemeenteleden die in de synagoge godsdienstige handelingen hebben verricht 1928-1936
nr 105 Lijst van joodse leerlingen van de godsdienstschool met vermelding van de openbare dan wel bijzondere scholen waar ze regulier onderwijs volgden
nr 137 Register geïnde contributiegelden Achzoeth Olam 1934-1936
nr 138 idem 1937-1938
nr 139 idem 1939-1942
Joodse Database
Literatuur:
H. Beem, De Joden van Leeuwarden. Geschiedenis van een Joods cultuurcentrum (Assen 1974)
J.J. Huizinga, Friesland en de Tweede Wereldoorlog (Leeuwarden 1996)
S. de Jong, Joods leven in de Friese hoofdstad. 1920-1945 voltooid verleden tijd (Leeuwarden 1970)
't Kleine Krantsje voor Leeuwarden en de wijde wereld er omheen
G. Koopmans, Een Tweede Wereldoorlog (Leeuwarden1997)
Y. Schaaf, Laarzen op de Lange Pijp. Leeuwarden in de Tweede Wereldoorlog (Franeker 1994)
P. Wijbenga, Bezettingstijd in Friesland deel I t/m III (Leeuwarden 1995)
